Ölüm diye adlandırdığımız bu kaçınılmaz akıbet, insanlık tarihi içerisinde insanların düşündüğü çözümü güç bir mesele olmuştur, ölüm üzerine çok şey söylenmiş ve yazılmıştır. Sebebi ise, ölüm gerçeğinin herkese yönelik bir konu olmasındandır. Öyle ki, hayatımız boyunca çok kere ölümün sıkıntısını yaşamış, rüyalarımızda ölmüş ölmüş dirilmişizdir. 

Her ölüm olayı karşısında kendimize çeki düzen vermek ve hayatımızı yeniden gözden geçirmek ihtiyacını hissetmiş, günahlarımızın çokluğu karşısında da ölüme hazır olamamanın dehşetini duymuşuzdur.

Düşünen insan için, her mezarlık dönüşü bir hesaplaşmadır. İhtirasları yumuşatan, fani hayatı birkaç saatliğine de olsa değersizleştiren, ibret alma hissini kamçılayan bir zihni hesaplaşma...

Bu sayıdaki Kültür-Sanat köşemizde; zihni hesaplaşmanın vuku bulduğu, ölümü ve ahireti hatırlatan mezarlıklardan bahsedeceğiz.

Mevtanın gömülü olduğu yeri göstermek üzere baş ve ayak kısmına dikilen taşlara me- zartaşı denir. Yüzyıllardır Müslümanların mezarlara diktikleri bu taşlar, sanat ve tarihi değer bakımından önem taşırlar. Tarih ve sanat bakımından önemli birer vesika teşkil eden bu taşlara şahide (orada yatanın kim olduğuna şehadet eden manasına) denilir. Tarih ve biyografi kitaplarında isimleri kayıtlı olmayan âlim, yazar, şair ve sanatkârların kısa biyografi ve vefat tarihlerini bu mezar şahidelerindeki kitabelerden öğrenmekteyiz.

Mezar şahideleri mevtanın siyasî ve içtimaî durumlarına göre çeşitli şekillerde yapılmıştır ki bunlar:

1- Muntazam olmayan ve yazısız mezar taşlar:

Bunlar, fakirlerin gömüldükleri yerleri bir müddet belli etmek ve çiğnenmemelerini temin etmek için konulan işaret taşlarıdır. Anadolu köylerinde genellikle mezar taşları böyledir. Bunlar çoğunlukla yontulmamış büyük kaya parçalarıdır ve üzerlerinde yazı yoktur.

2- Yazısız muntazam mezar taşları.

Zühd sahipleri, me-zarlarını gizlemek amacıyla sadece bir işaret olmasını vasiyet ederler. Bu çeşit mezar taşlarına kime ait olduğu yazılmaz ise de, mevtanın içtimaî derecesiyle mütenasip muntazam bir şekil verilir.

3- Yazılı düz mezar taşları:

Bu taşların baş tarafına genellikle ''küllü nefsin za-ikatü'l-mevt= herkes ölümü tadacaktır" ve "hüvel bâki = baki olan Allah'dır" sözü oyma olarak yazılıdır. Ayak ucu şahideleri üçgen şeklinde ve tezyinatsızdır.

4- Musanna (sanatlı, süs-lü) mezar taşları:

Bu mezar taşları, nesir yazıları ve manzum tarihleri ihtiva eder. Devrin meşhur hattatlarının yazıları, ressamları- nın nakışları, usta taşçılar tarafından taşa oyularak meydana getirilmiş sanat eserleridir. Bu taşlar çeşitli şekillerde olur. Bazılarının her cephesinde de yazı ve oyma süsler vardır.

Bir mezar taşında; hattat, nakkaş ve mermer ustası gibi üç sanatkârın emeği vardır. Önce taşa kazılacak söz seçilir. Hattat, yazacağı yazıyı hangi karakterde yazacaksa onunla ilgili ön hazırlığı yapar. Yazı işi tamamlandıktan sonra nakkaş tarafından taşın şekli belirlenir. Bundan sonra kompozisyon için gerekli ilaveler yapılır. İş mermer ustasına kalır. Mermer ustası, büyük bir sabırla günlerce çalışır. Elindeki çekiç ve elmas çelik çubukla yazıları mermere nakşeder. Hüsnühatta milimetrik hatalar bile sırıtacağından, bu çalışma da çok dikkat ve incelik ister. Yazılardan sonra, konacak olan sarığın kıvrımları, fesin püskülleri, gül ve karanfil demetlerini bıkıp usanmadan ince ince işler.

Mezar taşlarındaki yazılar

Mezar taşına yazılan yazılara mezartaşı kitabesi denilir. Buna ''Kitabe-i senk-i mezar'' da denilir. Taşa kabartma ve oyma olarak ölünün adı, do-ğum-ölüm tarihi, işi yazıldığı gibi, bazan bir şiir veya edebî bir cümle de yazılır.(2) Bu yazılar genellikle nesih, sülüs ve talik'tir, Ahlat mezar taşlarında olduğu gibi kûfî yazı da kullanılmıştır. Müsenna (karşılıklı çift yazı) yazılmış kitabeler olduğu gibi, ibarenin bir kısmı sağdan sola, bir kısmı soldan sağa yazılmış girift kitabeler de vardır. Yazılar, biri erkek diğeri dişi olmak üzere iki şekilde taşa işlenmiştir.

Serpuşlar

Mezar taşlarının bir kısmında medfunun serpuşu, ya taşın bir uzantısı halinde şekillendirilerek yontulmuştur. Yahut ayrıca yapılarak kitabeli taşın üzerinde açılan deliğe yerleştirilmiştir. Bu serpuşlar vasıtasıyla kitabeyi okumaksızın mezarda yatan zatın mesleğini tayin etmek mümkün olur. Bunlardan bir kısmı fevkalâde bir itina ile yapılmış sanat mahsulü olan eserlerdir.

Şekiller, alâmetler

Mezar taşlarında bazı tarikatlara mahsus olan şekil ve alametler görülür. Bazı tarikatların alâmetleri mezar taşlarının boyunlarına işlenmiştir.

Bazı mezar taşlarında da damgalar işlenmiştir.

Kadın mezar taşları üzerinde serpuş yoktur.,

Yalnız örtüyü temsil eden işlemeli çiçek tezyinatı vardır. Bu suretle bir mezar taşı üzerindeki yazıyı okumadan o mezarın bir erkek veya bir kadına ait olduğu derhal anlaşılır.'1

Osmanlı Türkleri resme mukabil yazıda emsalsiz ve takliti mümkün olmayan şaheserler meydana getirmişlerdir. XVI. yüzyıldan itibaren mezar taşlarında çeşitli şekiller görülmüştür.

Mezar taşlarının yapılış

şekli kemale doğru giderek XIX. yüzyılın ilk yarısında en mükemmel şeklini almıştır.

Osmanlı mezarlarını, türbelerini, taşların kavuklarını, kadın mezarları tezyinatını, gelin kıyafetinin saç ve duvaklarına kadar sanatkârane taş oymaları görüp hayran olmamak mümkün değildir.

Bu mezar taşlarındaki yazıların bir kısmı meşhur hattatlarımıza ait olup, taşların yapılışı ressam kadar mahir senktraş denilen bir taşçı ustasının elinden çıkmıştır.4

Kabirlerimizin bu manevî çekiciliğini, güzellik sırrını, dinlendiriciliğini mezar taşlarında her zaman görmek mümkündür.

Yabancı yazarlardan Moltke bu konudaki müşahadelerini şöyle dile getirin "Kadınların mezar taşları çiçeklerle süslenmiştir. Evlenmemiş kızların taşları da bir gül goncasıyle belli edilmiştir. Bir müslümanın mezarını, bizde olduğu gibi bozup yeniden kazmağa kalkışmak kötü bir hareket olarak görülür. Türbelerin yanında çok defa bir imaret ve çeşme şeklinde hayır eseri vardır. Birçok mezar taşının altı yalak şeklinde oyul- muştur. Buraya yağmur suları toplanır ve sıcak yaz günlerinde köpekler ve kuşlar, susuzluklarını giderirler. Müslümanlar, hayvanların şükranlarının da insanlara hayır getireceğine inanırlar."5

Bu yazımızda, mezar taşlarının yapılış tarzları ve mezar taşlarına yazılan hat ve tezyinatların güzellikleri üzerinde durmuş olduk. Taşçılık sanatı, hat sanatı ve edebiyatın bir araya gelmesiyle değer kazanan mezar taşlarının sanat açısından kısaca tahlilini yapmaya çalıştık.

Mezarlıkla ilgili konuyu işlemişken, şu önemli hususu da belirtmekte fayda mülahaza ediyorum: “Ölen bir kimsenin defnedildiği yerin kaybolmasını önlemek için, israfa varmamak şartıyla basit bir mezar yaptırılmasında dinen bir sakınca yoktur. Mezar için yapılan harcamaların ölü ve diri için hiçbir yararı bulunmadığından, büyük paralar sarfederek mezar yaptırmak israftır, israf ise haramdır."161

Allah’ın ebedîliğini ifade eden ve Osmanlılarda mezar baş taşlarına yazılması adet olan Arapça bir ibaredir. Dünya hayatını sona erdiren ölüm hadisesi, ibret alınması gereken bir olaydır. "Hüvelbâki=ölüm- süz ve ebedî olan sadece O'dur" ifadesi, insana bir yandan Allah'ın üstün kudret ve ebedîliğini hatırlatırken, öte yandan kulun faniliğini ve ölüm karşısındaki aczini dile getirmektedir. Dolayısıyla hakiki saadetin ancak Allah’a teslim olmakla gerçekleşeceği belirtilmektedir. Bu ibare, genellikle kabirlerin başucuna dikilen taşlardaki kitabelerin en üst kısmında yer almaktadır. Ölümden hiç kimsenin kurtulamayacağını anlatmak amacıyla yazılmış olup, aynı zamanda ölüm karşısında geride kalanların acısını hafifletmek, “0 verdi, O aldı-, O'ndan geldik, O'na döneceğiz" gerçeğini de yaşayanlara hatırlatmaktır.

Sadece Osmanlılar ‘da görülen ve özellikle İstanbul'un fethinden sonra yaygınlaşan bu uygulamada-, hüvelbâki, celi ta’lik ve sülüs hatlarıyla; harf inkılabından sonra da yeni harflerle yazılmış, bu adet günümüze kadar devam etmiştir. Pek çok hattatın Allah, Muhammed ve besmele istifinden sonra en çok bu ibarenin istifiyle meşgul olduğu bilinmektedir. Bu sebeple Türk sanat ve kültürünün bir nevi açık hava müzesi olarak kabul edilen mezarlıklarda birçok "hüvelbâki" istifi bulunmaktadır. Mezar taşlarına bunun yanında "küllü men aleyha fan"7', “küllü nefsin zaikatülmevt"'81 gibi ayetler de yazılmıştır."’9

Hiçbir yerde mezarlık, Türk'ün birer yeşil bahçe haline koyduğu mezarlıkları kadar ölümün vekarına ve sükununa uygun değildir. Bazan taşa işlenmiş bir gül demeti kadar güzel, bazan mermerde şekillenmiş bir Türk vekarı kadar ağırbaşlıdır. İşte bu mezar taşları, çok defa koklanacak sevgililer veya derin özleyişle boyunlarına sarılacağımız yaşlı dedeler gibi ölüm dışında kalmış, adeta ölmemiş güzelliklerdir.10 Yazımızı ibretamiz bir mezartaşı yazısıyla noktalıyorum.

Dikkat ile nazar eyle şu mezarım taşına

Âkil isen gafil olma aklını al

bir dem gezer iken neler geldi başıma

Akıbet türâb oldum taş dikildi başıma"11

Mustafa BEKTAŞOGLU

1- Egemen, Bedi Ziya, ''Ölüm Üzerine”, Ankara Üniv. İlâh. Fak. Dergisi (1963), XI, S. 31.

2- Pakalın, Mehmet Zeki, OsmanlI Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2/528.

3- Arseven. Celal Esad, Türk Sanatı Tarihi, 453-459.

4-Uzunçarşılı, İ Hakkı, OsmanlI Tarihi, c. 4, Böl 2. sayfa 561.

5- Öztuna, Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, 12/206.

6- Fetvalar, 26, ''Mezar Yaptırmak” maddesi, Diyanet işleri Başkanlığı Yay.

7- Rahman, 26.

8- Ankebüt, 57.

9- T.D.V.İ.A. 19/67.

10- Banarlı, N. Sami, İman ve Yaşama Üslûbu, 138.

11-Kuşoğlu, M. Zeki, Dünkü Sana- tımız-Kultürümüz. 86.